به گزارش پایگاه خبری “عصر قزوین” ماه مبارک رمضان در هر گوشه ای از این پهنه آفرینش همراه با ادب و رسوم خاصی بوده و در قزوین هم با پیشینه کهن فرهنگی، همراه با آیین های خاص و آداب و رسوم ویژه ای برگزار می شود؛ گو اینکه به باور برخی از پژوهشگران برخی از این آداب به فراموشی سپرده شده است.
محمدعلی حضرتی، پژوهشگر و نویسنده، پیرامون سنت های فراموش شده قزوینی ها در ماه رمضان اعتقاد دارد؛ متأسفانه در اثر سیاست یکسان سازی فرهنگی و غلبه رسانه هایی مثل صدا و سیما که به نوعی تک گویی و تک صدایی را ترویج می کنند، بسیاری از سنت های فرهنگی ما فراموش یا دچار دگرگونی های بسیار بزرگ و به عبارتی اجتناب ناپذیر شده اند.
برخی از اداب ماه مبارک رمضان در قزوین را در ادامه میخوانید.
**************************
- آیین گل خندانی
آیین گل خندانی که در حقیقت نوعی جشن بود که مابین نیمه شعبان و ماه رمضان برگزار می کردند. گل خندانی همان سنتی است که در مناطق دیگر ایران عزیز، از آن به عنوان کلوخ انداز هم یاد می نمایند.
در گذشته های دور مثلا در نیم سال اول معمولاً برای کلوخ انداز یا گل خندانی به صحرا و بیرون از شهر می رفتند و به جهت اینکه برای حضور یک ماهه در ماه رمضان انرژی کسب نمایند در آن وسعت بی نظیر ساعاتی را به شادی و شادمانی می گذراندند.
البته آداب گل خندانی و کلوخ انداز، خرده سنت هایی هم وجود داشته مثلا مرسوم بوده که یک مهمانی مفصلی می دریافتد و خویشان درجه یک و بسیار نزدیک را دعوت می کردند؛ هنوز هم این سنت در بین مردم قزوین به خصوص خانواده های اصیل رواج دارد و آن را در قالب مهمانی هایی برگزار می نمایند که به آن گل خندانی می گویند.
- بیدار کردن مردم برای سحری
مردم برای روزه داری ناگزیر بودند که هنگام سحر غذایی بخورند. در غالب سرزمین های اسلامی و از گذشته های بسیار دور، پیش از صفویه و در دوره پایتختی قزوین در عهد صفوی، بیدار کردن سحرگاهی با نواختن دهل همراه بوده است؛ مولانا در مثنوی شریف در حکایاتی که دال بر همین معناست به این آیین اشاره کرد؛ البته این سنت هنوز در بسیاری از شهرهای نیمه جنوبی ایران در استان های بوشهر، جنوب استان فارس ـ حوالی لار و خنج ـ بندرعباس، جنوب کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و بیرجند، پابرجاست و عده ای نیمه شبان دهل می نوازند و مردم را برای صرف سحری بیدار می کنند.
اما در قزوین تقریباً پس از دوره صفوی، این کار را با در کردن توپ انجام می دادند و توپ سحر و توپ افطار بسیار معروف بوده و در حقیقت وسیله ای برای بیدار کردن مردم و صرف سحری بشمار می آمد؛ البته در نیمسال دوم که درها بسته بوده و امکان داشته کسی متوجه در کردن توپ نشده باشد (البته ضرب المثل آن هم معروف است و می گویند فلانی خوابش آن قدر سنگین است که توپ هم در کنند بیدار نمی شود) در این زمان همسایه ها معمولاً می رفتند نگاه می کردند اگر چراغ های خانه خاموش بود همسایه را از خواب بیدار می کردند که برخیزند و هم به عبادت و مناجات مشغول باشند و هم صرف سحری داشته باشند. برای صرف سحر خانواده ها حتی بچه های خردسال که از روزه داری معاف بودند را بیدار می کردند برای اینکه معتقد بودند فیض سحرگاهی بسیار مهم و برجسته است و سزاوار است کودکان هم از این فیض بهره مند باشند. این پژوهشگر ادامه داد: البته در سال های اخیر، شاید مثلاً از حدود دهه چهل به بعد برای اینکه کسی در هنگام سحر خواب نماند بیدار کردن با تلفن یا ساعت زنگ دار هم مرسوم شده است.
- زیارت امامزادگان
ماه مبارک رمضان، ماه عبادت و بندگی است؛ معمولا مساجد در این ماه بسیار پررونق می شوند و زیارت رفتن از سنت هایی است که مردم قزوین در ماه رمضان به آن مقید بودند. رفتن به آستانه امامزادگان که برخی معتقد بودند باید سه امامزاده، برخی پنج امامزاده و برخی دیگر هفت امامزاده را زیارت کنند.
آستانه امامزاده حسین (ع)، امامزاده صالح بن حسن مجتبی (ع)، آستانه امامزاده اسماعیل (ع)، سلطان سیدمحمد (ع)، امامزاده علی (ع)، آمنه خاتون (س)، حلیمه خاتون (س)، زبیده خاتون (س) و بی بی شهربانو (س) زیارتگاه های شهر قزوین بودند که بسیاری در ماه مبارک رمضان خودشان را به این آستانه ها می رساندند.
برخی معتقد بودند که نماز خواندن در پنج مسجد، برخی هفت، برخی ۱۲، برخی ۱۴ و برخی ۳۰ مسجد و عده ای ۴۰ مسجد را در دل نیت می کردند و می رفتند و معتقد بودند که در روز قیامت این چهل موضع شهادت می دهند که ما برای خدا بندگی کردیم، سر به خاک گذاشتیم و در آنجا عبادت خدا را بجا آوردیم. البته امسال که با شیوع کرونا مواجه هستیم، به دلایل بهداشتی ضرورت دارد که این کار انجام نشود و هر کسی در خانه خودش با خدا و اظهار بندگی مناجات کند.
- مناجات خوانی در سحرگاهان
مناجاتخوانی سحرگاهی از سنتهای ماه رمضان در قزوین و بسیاری از شهرهای ایران است که از آن با عنوان شبخوانی و سحرخوانی هم یاد کردهاند. در گذشته که معماری مکتب قزوین به گونهای بوده که خانهها برای استفاده بهتر از آب قنات و سوار شدن آب قناتها به آبانبارهای خانگی در گودیها قرار داشتند، دید کسانی که بالای بام میرفتند به خانههای همسایه مسدود بوده و کمتر پیش میآمده که از بالای بام قادر به دیدن خانه همسایه باشند؛ معمولاً برای مناجات و تهجد به بالای بامها میرفتند و آنهایی که صدای بهتری داشتند به بالای مناره مساجد میرفتند و در آنجا مناجات میکردند.
از کسانی که مناجاتخوانی، شبخوانی و سحرخوانی بسیار معروفی داشتند میتوان به استاد زندهیاد «میرزا عبدالکریم خان جناب قزوینی»، » میرزاحسن و میرزاهدایت ثقفی» و شاگرد نامدار جناب قزوینی استاد «ابوالحسن خان اقبالآذر» فرزند «ملأ موسی قزوینی» اشاره کرد. استاد زندهیاد ابوالحسنخان اقبالآذر در دوره مظفری و محمدعلیشاه، از تعزیهخوانهای برجسته و موسیقیدانان مطرح دوره قاجار بوده و هنگامی که به تبریز منتقل شده آیین مناجاتخوانی سحرگاهی را در تبریز ادامه دادهاست. به این سنت سحرخوانی، «ریزخوانی» هم میگفتند چون ابتدا با صدای بم شروع میشده و بعد صدا اوج میگرفت که معمولاً همسایهها بیدار میشدند.
- افطاری دادن از نیمه رمضان
چند سالی است که گستردن سفره افطاری خانوادگی و عمومی در اغلب روزهای این ماه انجام میشود، اما در گذشته این رسم از ۱۵ رمضان یعنی از شب میلاد امام حسن مجتبی (ع) شروع میشد و تا یکی دو شب مانده به پایان ماه ادامه مییافت.
- غذاهای ویژه رمضان
در این ماه پربرکت سفرههای مردم قزوین رنگ و بوی خاصی دارد. بانوان قزوینی برای افطاری و سحری غذاها و خوردنیهایی مانند دیماج، شیرمال، حلیم، آش دوغ، شیربرنج، فرنی، رنگینک و قیمه نثار تهیه میکنند.
- فرستادن افطاری به خانه نوعروسان
یکی از آداب قزوینیها تهیه و فرستادن افطاری برای نوعرسانشان بود. در این رسم تعدادی از بستگان داماد به منزل نوعروس میرفتند و افطاری ساده برایش میبرند. امروزه نیز برخی از مردم پایبند به این سنت هستند و با مهیاکردن طبقی از غذاها و شیرینی و هدیهای مخصوص در یک افطار به منزل عروس میروند.
- شبهای قدر
شبهای قدر در قزوین حال و هوای ویژهای دارد. این مراسم در مسجد نبی و امامزاده حسین(معروف به شاهزاده حسین) با شور بیشتری برگزار میشود. برپایی مراسم سوگواری برای حضرت علی(ع) هم جایگاه ویژه دارد و برخی مردم دراین شبها غذای نذری میپزند و بین مردم تقسیم میکنند.
- وداع با ماه رمضان
وداع با ماه رمضان هم از رسمهای مردم قزوین است. آنها در آخرین روز از ماه مبارک رمضان و قبل از طلوع خورشید بر سجاده مینشینند و اینکه یک ماه میهمان خدا بودند، شکرگزاری میکنند. این کار به رسم وداع معروف است.
- رسومات عید فطر
قزوینیها در همان ساعات اولیه صبح عید فطر آماده می شوند و برای خواندن نماز عید، به مسجد محل یا مصلی میروند. بعد از خواندن نماز، زیارت اهل قبور و دید و بازدید از بزرگان فامیل از دیگر برنامههای این روزشان است. برخی از مردم این شهر رسم دارند که صبحانه عید فطرشان حتما کلهپاچه باشد.
با قدردانی از آقایان محمدعلی حضرتی، پژوهشگر و نویسنده و علی اصغر یوسف گمرکچی پژوهشگر فرهنگ عامه مردم قزوین.