به گزارش پایگاه خبری عصر قزوین، روز پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ رییسجمهور در جریان سفر به چابهار بیان کرد: «حقابه مردم سیستان از هیرمند را نمیشود مشمول زمان کرد… موضوع آب هیرمند حق مردم منطقه و سیستانوبلوچستان است که در معاهدات و قراردادها آمده و مردم از این آب در چاه نیمهها استفاده میکردند… به حاکمان افغانستان میگویم این مطلب را عادی تلقی نکنند و موضوع را جدی بدانند، اخطار میدهم حق مردم سیستان و مردم سیستانوبلوچستان را سریعتر بدهند.… گاه شنیده میشود سد آب چندانی ندارد یا بخشی از آن را لجن فرا گرفته است، حاکمان افغانستان باید اجازه دهند کارشناسان ما مراجعه و صحت و سقم ماجرا را بررسی کنند، اگر کارشناسان ما کمبود آب را تایید کنند حرفی نداریم وگرنه اجازه نخواهیم داد حق مردم به هیچ عنوان تضییع شود.»
افتتاح سد کمال خان در فروردین ۱۴۰۰ باعث زنده شدن اختلافات بین ایران و افغانستان بر سر تخصیص آب در رودخانه هیرمند شد. این رودخانه طولانیترین رود کشور افغانستان است و به دریاچه هامون میریزد که در مرز بین دو همسایه قرار دارد. در مراسم افتتاح بند کمال خان، رییسجمهور وقت، اشرف غنی گفت که «افغانستان دیگر آب مجانی به کسی نمیدهد، بنابراین ایران باید در ازای آب به افغانها سوخت بدهد». دولت وقت اعلام کرد که این بند (سد) برای حل بسیاری از چالشهای گسترده زیربنایی و کشاورزی منطقه ساخته شده است. ایران همان موقع اعلام کرد که آبگیری این سد آبرسانی به تالاب هامون را قطع میکند.
در مرداد ۱۴۰۱ امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، به همتای خود، امیرخان متقی، هشدار داد که منع تهران از دسترسی قانونی خود به رودخانه هیرمند تنها باعث ایجاد تنش بیشتر در روابط از هم گسیختهشده خواهد شد. در ۱۵ مرداد ۱۴۰۱ اعلام شد که پس از بارندگیهای گسترده در کشور افغانستان؛ مقدار اندکی از این بارانها پس از گذر از موانع متعدد از طریق رودخانه هیرمند، بالاخره به سیستان رسید. با آبگیری سد «کمال خان» و بندهای خاکی و بتنی و همچنین انحراف آب از مسیر اصلی رودخانه هیرمند عملا هامون هیرمند کاملا خشک شده بود …
ولی بارشهای تابستان ۱۴۰۱ باعث شد تا سیلاب بالاخره به سمت ایران روان شود. بر اساس معاهده رودخانه هیرمند در سال ۱۹۷۳، افغانستان باید آب رودخانه هیرمند را به میزان ۲۲ مترمکعب در ثانیه در سال و چهار مترمکعب در ثانیه برای «حسننیت و روابط برادرانه» به ایران برساند. این امر بهطور متوسط سالانه ۸۲۰ میلیون متر مکعب یا ۵۵۶۰۰۰ هکتار فوت در شرایط عادی ایران را تامین میکند.
حوضه رودخانه هیرمند (هلمند) در افغانستان ۴۳ درصد مساحت کل کشور را شکل میدهد. طول آن ۱۱۰۰ کیلومتر است. این رود از بلندیهای کوه بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشتهکوه هندوکش در افغانستان سرچشمه میگیرد و پس از مسافت ۱۱۰۰ کیلومتر وارد دریاچه هامون که دریاچهای مشترک میان افغانستان و ایران است میشود. این معاهده دسترسی ایران به رودخانه هیرمند را تضمین میکند و ماده پنجم با تصریح به تخصیص صحیح ایران به شرح مندرج در مواد قبلی آغاز میشود و پاراگراف پایانی این ماده تاکید میکند که ایران حق دریافت مقدار مشخصی از آب مورد توافق را دارد.
افغانستان بر اساس این معاهده از حق ذخیره آب باقیمانده رودخانه هیرمند برخوردار است. و افغانستان مسوول است که آب را آلوده نکند یا اقدامی انجام ندهد که ایران را بهطور کامل یا جزیی از حقوق آب خود محروم کند. ماده پنجم باید همراه با ماده دوم (حقوق آب ایران)، سوم (توزیع ماهانه) و چهارم (یعنی تغییر اقلیم) خوانده شود.
استدلال مبتنی بر بند اول ماده ۵ بدون در نظر گرفتن متن کامل معاهده و سایر مفاد آن به نتایج غیرمنطقی ختم خواهد شد. اینکه معاهده رودخانه هلمند به افغانستان اجازه میدهد تا پروژههایی را روی آبهای باقیمانده دنبال کند، غیرقابل انکار است. در عین حال رودخانه هیرمند یک آبراه بینالمللی یا فرامرزی است که دو همسایه از نظر قانونی موظف به اشتراک آب رودخانه هستند.
اصل استفاده عادلانه و معقول و قاعده لاضرر به عنوان سنگ بنای حقوق بینالملل آب در نظر گرفته شده و در کنوانسیون سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۷ گنجانده شده است. بر اساس اصل بهرهبرداری عادلانه و معقول، همه دولتها موظفند «از یک رودخانه بینالمللی به نحوی عادلانه و معقول در مقابل سایر کشورهایی که از مسیر آب مشترک استفاده میکنند، بهره ببرند». قاعده بدون آسیب همسایگان را ملزم میکند که صدمات قابل توجهی به دولتهای دیگر وارد نکنند. به عبارت دقیقتر، نباید از آبهای سرزمینی خود به گونهای استفاده کنند که باعث آسیب و اثرهای نامطلوب برای کشورهای پاییندست شود.
در واقع، دولتها حق دارند سهم عادلانهای از یک رودخانه مشترک داشته باشند. طبق قوانین بینالمللی عرفی، توسعه پروژهها روی رودخانه هیرمند برای افغانستان مجاز است، تا زمانی که آسیب محیط زیستی قابل توجهی به همسایگان وارد نکند. در بسیاری از موارد، ایران از عدم تخصیص مناسب آب شکایت داشت. این شکایتها در زمانهایی که حوضه رودخانه هیرمند در شرایط خشکسالی قرار داشت، همین امر باعث کاهش شدید آبدهی رودخانه شد. این شکایات جدید نیستند. ولی باید به آنها رسیدگی شود. بدین منظور افغانستان و ایران باید بهطور مشترک مکانهای تحویل را تعیین کرده و ایستگاههای هیدرومتری مشترک را طبق ماده سوم معاهده بسازند.
ایستگاههای هیدرومتری مشترک موضوع میزان آب مورد نیاز برای تحویل به ایران را حل میکنند. در بیستویکمین نشست کمیته مشترک کمیساریای رودخانه هیرمند، برای ساخت ایستگاههای هیدرومتری مشترک توافق شد. در مرداد ۱۴۰۱، افغانستان و ایران مجددا با جدول زمانی برای ساخت ایستگاههای هیدرومتری مشترک موافقت کردند. ضمنا افغانستان باید تالاب / هامون گود زره (که در نزدیکی و شرق زابل واقع است) را به عنوان یک تالاب بینالمللی ثبت کند، زیرا بخشی از هامون هلمند محسوب میشود. حوضه رودخانه هریرود – مرغاب مجموعا حدود ۱۸ درصد از سطح را پوشش میدهد.
هریرود نام رودی است با طول ۱۱۰۰ کیلومتر که از مناطق مرتفع لعل و سرجنگل سرچشمه میگیرد و با گذر از ولایتهای غور و هرات در افغانستان، از مرز مشترک افغانستان و ایران میگذرد پس از پیوستن کشفرود به آن، با نام رود تجن از ایران وارد شنزارهای کشور ترکمنستان شده و به بیابان قرهقوم منتهی میشود. هریرود دومین رود مهم افغانستان پس از هیرمند است که مربوط به حوضه آبگیر هریرود در شمال غربی افغاستان است. رودخانه هیرمند دارای متوسط جریان آب سالانه حدود ۹٫۳ میلیارد متر مکعب یا ۹٫۳ کیلومتر مکعب – ۱۱ درصد از متوسط جریان سالانه در افغانستان – است. یادآوری میشود که در مورد این رودخانه معاهدهای بین ایران و افغانستان وجود ندارد.