• امروز : سه شنبه - ۳۰ بهمن - ۱۴۰۳
  • برابر با : Tuesday - 18 February - 2025
4
در گفتگو با مجید گروسی بررسی شد؛

تغییرات سیاسی در سایه ادبیات داستانی

  • کد خبر : 4365
  • 06 اردیبهشت 1403 - 11:36
تغییرات سیاسی در سایه ادبیات داستانی
روشنفکران و نویسندگان دوران مشروطه با انتقاد به سیستم سیاسی حاکم ، بر گستره فرهنگی دوران خود تاثیر عمیقی گذاشتند. این منتقدان با نقد ادبیات گذشته خواستار روندی پویا و اجتماعی با لحنی ساده بدور از قواعد پرپیچ وخم گذشتگان بودند. متفکران آن دوران حتی با نگاهی رادیکال ادبیات گذشتگان را مایه تباهی اخلاق ملت می دانستند و نتیجتاً نویسندگان در همراهی اتقاقات پرتکاپوی دوران مشروطه آثار ارزشمندی را خلق کردند.

پرویز بنی اردلان: دوران مشروطه دورانی بسیار متفاوت در تاریخ ادبیات ایران است، به طوری که تاثیرگذاری نویسندگان داستانی و آثارشان بی شک با هیچ دوره ای قابل قیاس نیست. برخورد ایده مدرنیته غربی با سنت های چند هزارساله ایرانی و تاثیر و تاثر جامعه ایرانی، بستری را ایجاد کرد که آثار مهمی از آن سربرآورد.

دکتر مجید گروسی در گفت وگو با عصر قزوین، گذری کوتاه به تاریخ ادبیات ایران، با تاکید بر دوران مشروطه و پس از آن دارد. این مترجم و پژوهشگر ادبیات و فلسفه، معتقد است؛ جوانان ما باید با وجود رسانه های اجتماعی موجود که مطالعه کوتاه و مختصر را ترویج می کنند به مطالعه عمیق دوره های گذشته به ویژه دوران مشروطه بپردازند؛ مواجه ایده نوگرایانه ادبیات داستانی دوران مشروطه با پدیده های اجتماعی دورانش بستر مطالعاتی مفید و راهگشایی را برای جوانان متفکر ما ایجاد می کند.

 

  • ادبیات داستانی مشروطه چگونه شروع شد؟

در دوره مشروطه با وجود تحولات بنیادین سیاسی تحولات بنیادین وسیعی در فرهنگ و خویشتن فرهنگ ملی و گستره ادبیات ملی بوجود آمد. آخوند زاده در نامه ای می نویسد: «به هرچه دست می زنی ایجاب می کند که از آن انتقاد شود.»

روشنفکران و نویسندگان دوران مشروطه با انتقاد به سیستم سیاسی حاکم ، بر گستره فرهنگی دوران خود تاثیر عمیقی گذاشتند. این منتقدان با نقد ادبیات گذشته خواستار روندی پویا و اجتماعی با لحنی ساده بدور از قواعد پرپیچ وخم گذشتگان بودند. متفکران آن دوران حتی با نگاهی رادیکال ادبیات گذشتگان را مایه تباهی اخلاق ملت می دانستند و نتیجتاً نویسندگان در همراهی اتقاقات پرتکاپوی دوران مشروطه آثار ارزشمندی را خلق کردند. نگاه انتقادی به ادبیات گذشته و دست یابی به نگرش و رویکرد اجتماعی سیاسی جدید به ادبیات نوین ملی ، نخستین پایه های هویت مدرن ادبیات ما را به وجود آورد.

آخوندزاده، طالبوف، مراغه ای، میرزا حبیب اصفهانی، میرزا آقا خان کرمانی اولین روشنفکرانی بودند که به جهت تحصیل در غرب، ادبیات و فرهنگ غرب را از نزدیک درک کرده بودند. در ابتدا رمان های تاریخی توسط این نویسندگان نوگرا به شیوه ای انتقادی مطرح شد. در این آثار ما شاهد فلاکت مردم هستیم که هنوز رعیت هستند و مفهوم ملت را درک نکرده اند. داستان های پرداخته شده در این آثار حکایت از سیه روزی ایرانیان دارد.

آخوندزاده متاثر از سبک واقع گرایی نویسندگان روس به انتقاد وضعیت اجتماعی سیاسی می پردازد. طالبوف و مراغه ای با سبک سفرنامه نابسامانی های کشور را کنکاش می کنند. به نوعی مکاشفه ادیسه وار در هزارتوی هویت ملی ایرانیان برای دستیابی و جهت دهی اجتماعی به اوضاع جدید است. آفرینش های این دوران نشانه تغییرات عمیق در نگرش به انسان است. جایگاه یافتن و درک مفهوم فرد و خواسته های فرد در پهنه اجتماعی نتیجه تکاپوی روشنفکران و نویسندگان رمان وداستان است که فرد را در بستر رویدادهای اجتماعی جدید جستجو می کنند و انعکاس می دهند.

  • به اعتقاد شما تاثیرگذارترین اثر این دوران چه بود؟

بی شک سیاحت نامه ابراهیم بیک یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین آثار دوران مشروطه است. شرح یک سفر از نگاهی نو و نثری ساده. به گفته کسروی: ” ارج سیاحت نامه را کسانی می دانند که آن روزها خوانده اند و تکانی را که در خواننده پدید می آورد به یاد می دارند. انبوه ایرانیان که در آن روز، خو به آلودگی ها و بدی ها گرفته بودند و جز از زندگی بد خود به زندگانی دیگری گمان نمی بردند از خواندن این کتاب، تو گفتی از خواب بیدار می شدند و تکان سختی می خوردند. بسیار کسان را می توان پیدا کرد که از خواندن این کتاب بیدار شده و برای کوشیدن به نیکی کشور آماده گردیده و به کوشندگان دیگر پیوسته اند.”

کتاب مسالک المحسنین نوشته طالبوف همچون سیاحت نامه به انتقاد از جامعه ایران و سیاست حاکم می پردازد. طالبوف در اثر خود سعی در بیداری و جهت دهی ایرانیان دارد و در اصل قصد خلق یک اثر ادبی را ندارد. در تمام فرصت هایی که در کتاب پدید می آورد به نقد اجتماعی – سیاسی خود پایبند است. راوی داستان تنها راه تغییر اوضاع را در تغییر حکومت از استبدادی به حکومت قانون می داند. کتاب دیگر طالبوف، سفینه طالبی یا کتاب احمد است. او تحت تاثیر امیل اثر ژان ژاک روسو به فرم گفتگو بین پدر و فرزند درباره موضوعات مختلف است. این کتاب را می توان از اولین آثار تربیتی جدید در زبان فارسی دانست. در این کتاب فرهنگ سوال کردن و اهمیت پرسش مطرح می شود. طالبوف بسیار در آزادی افکار و آزادی پرسش تاکید می کند. این نویسندگان در شرایطی زیست می کردند که محدودیت های ذهنی فراوانی برای خود و مخاطب در نظر داشتند. حتی فریدون آدمیت در این باره می گوید: ” پیشنهاد حاجی زین العابدین مراغه ای بیشتر به موعظه اخلاقی می ماند تا به پیشنهاد سیاسی. او که نماینده طبقه تاجر سرمایه دار است از انقلاب می هراسد.” این جمله فریدون آدمیت نشان از محافظه کاری برخی نویسندگان این دوره دارد.

 

  • به اعتقاد شما، نویسندگان آن دوران انقلابی بودند؟

در مرحله نخستین روشنفکران دولت را به انجام اصلاحات فرا می خوانند و این فراخوان گوش شنوایی ندارد تا اینکه انقلاب مشروطه متبلور می شود. انقلابی که انعکاس خشم جامعه در برابر رژیم دیکتاتوری وابسته به استعمار است.

قرارداد اسارت بار ۱۹۱۹ که ایران را آشکارا مستعمره انگلیس می کرد، جنبش جنگل، تنگستان، آذربایجان کشور را به هرج و مرج کشانده بود. برخی از روشنفکران ملی نجات ایران را در استقرار دولت مقتدر می دانستند تا جانشین سیستم دیکتاتوری فاسد گردد. استقرار نظام سیاسی دولت – ملت مقتدر می توانست شکست و سرخوردگی اصلاحات و جریان مشروطه را جبران کند. حامیان این اندیشه در مجلات کاوه، ایرانشهر و آینده در انتها به اصلاحات رضا شاه تن دادند. در این بستر اجتماعی سیاسی نویسندگان و روشنفکران با کشف تاریخ ملی به گسترش و شناساندن منافع ملی پرداختند.

 

  • سبک ادبیات داستانی این دوره چه بود؟

رمان تاریخی ابزار مناسبی بود که از سویی می توانست هویت ملی را بازتاب دهد و از سوی دیگر مسئولیت اجتماعی روشنفکران یعنی نقد جامعه و نظام حاکم را برآورده کند. لوکاچ می گوید: ” داستان تاریخی هنگامی متداول می شود که جامعه آبستن تلاطم انقلابی است.” البته بخشی از نویسندگان در این زمان به پژواک تاریخ باستان با هدف تهیج و ملی گرایی در بین مخاطبان پرداختند. جا دارد این موضوع را هم متذکر شویم که پژوهش های ایران شناسان غربی سده نوزدهم نقش به سزایی داشت و به ایرانیان نشان داد که تاریخ ایران از چه جایگاهی برخوردار است و تنها به دوره اسلامی خلاصه نمی شود.

بعد از رمان های تاریخی ملی شاهد رمان های تاریخی هستیم که به مبارزه با استعمار انگلیس می پردازد. رمان دلیران تنگستان ۱۳۱۰ یکی از این نمونه هاست. جمالزاده درباره این کتاب می گوید: ” این کتاب دستور شهامت و شجاعت و غیرت ملی است. نثر آن در این دوران سستی و رخوت و تقیه عمومی برای هر خواننده بلاشک حکم نفحه صور را خواهد داشت و به پروراندن حس قدرشناسی از خدمت و تنفر از خیانت در نزد ما کمک می کند.”

 

  • در دوران رضاشاه چه بر سر مشروطه و ادبیات داستانی آمد؟

با افول انقلاب مشروطه، رضاشاه با کودتای ۱۲۹۹ به قدرت رسید و در آغاز قرارداد ۱۹۱۹ را باطل کرد و وجهه ملی یافت. بعد از تحکیم قدرتش به جریان روشنفکری تاخت و برای اقتدار و یکپارچگی مملکت و برقراری امنیت به یکدست سازی دراقتصاد و سیاست پرداخت. با کودتای سوم اسفند آزادی های بازمانده از انقلاب مشروطه فروکاست و حتی می توان گفت نابود شد.

رضاشاه برای نشان دادن خود بعنوان یک چهره ملی به برگزاری برنامه هایی چون هزاره فردوسی و حمایت از آثار ادبی ملی گرایانه پرداخت. در این برهه رمان تاریخی به حاشیه کشیده می شود که نشان از فضای بسته و تغییر نگرش نویسندگان به وقایع اجتماعی دارد.

یکی از مهم ترین نویسندگان و روشنفکران دوران مشروطه، علی اکبر دهخدا است که می توان او را پیشتاز نوع خاصی از خلاقیت در ادبیات فارسی نام برد. تاثیر طنز او بر نسل بعد از خود همچون نویسندگان بزرگی چون هدایت و جمالزاده. بسیار آشکار است دهخدا داستان نویس نبود و نوشته هایش برای روزنامه کوتاه مختصر بود و بسط و گسترش داستان را نداشت. او بیشتر در تلاش برای انعکاس مسائل روز بود و از نظر سبک شیوایی و سادگی نظیر نداشت. او سعی در دادن امید به مردم بود و نیش طنزش جان ظالمان را می خراشید.

پس از او جمالزاده را می توان نخستین نویسنده ایرانی دانست که داستان نویسی را جدی گرفت و نگاهی هم به سنت های کهن داشت. مهمترین فعالیت جمالزاده مردمی کردن زبان است. او با هدف ارتباط بیشتر با مخاطب به این سبک روی آورد. البته در برخی آثارش بدان وفادار نماند. در داستان « فارسی شکر است » چند تیپ اجتماعی درباره نکته ای بحث می کنند تا به نتیجه مورد نظر نویسنده دست یابند. این داستان انعکاس ناآگاهی ایرانیان در سالهای پس از انقلاب مشروطه است که نشان از آن می دهد که هنوز جامعه اسیر ذهنیت استبداد است و نتوانسته از مفهوم استبداد خود را رها سازد. داستان « رجل سیاسی» نمایانگر وضعیت آرمان های انقلاب مشروطه است که فرصت طلبان را در جایگاه مشروطه خواهان حقیقی نشان می دهد. جمالزاده در دوران رضاشاه هیچ اثری منتشر نکرد و سکوت کرد.

جالب است که بدانیم نیمایوشیج شاعر بزرگ ایران در این سالها چند رمان و داستان با دست مایه های اجتماعی و فلسفی نوشت. نیما در آثارش از طنزچخوفی بهره می گیرد. نیما در آثارش به نقد موهوم پرستی با طنز گزنده و بی پرده اش می پردازد. او چهره زشت فقر و خرافات را با بیان دقیقی از زندگی و روحیات روستائیان شمال ایران نمایان می کند. نیما با محافظه کاری میانه ای ندارد. مفید نوشتن را پیشه خود می داند و می گوید : ” گذشت آن زمان که با تضرع و عجز و لابه دل ظالم را به رحم می آوردند.”

با نگاهی اجمالی به آثار نویسندگان دوره مشروطه و بعد از آن به تفاوتها و شباهتهایی برمی خوریم. نویسنده دوره مشروطه آثارش در جنبش اجتماعی – سیاسی تاثیر عملی قابل توجهی داشت اما در دوران بعد از مشروطه و شکست آرمان های مشروطه کم تاثیر و تاحدودی بی اثر ماند و به غار درون پناه آورد و منزلت و جایگاه نویسنده دوره انقلاب مشروطه را بدست نیاورد، منزوی شد و روایتگر و منتقدی تردیدنگر، حساس و مطرود شد. لحنی تلخ در آثار این نویسندگان مشهود است. و دست آخر خودکشی چند تن از بزرگان این جریان مثل هدایت را می بینیم.

لینک کوتاه : https://asreqazvin.ir/?p=4365

ثبت دیدگاه

مجموع دیدگاهها : 0در انتظار بررسی : 0انتشار یافته : ۰
قوانین ارسال دیدگاه
  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.